Cải lương có niên kỷ cũng ngót nghét gần trăm năm tuổi và cũng mấy mươi năm vọng cổ phò tá cải lương đi qua mất thời hoàng kim. Để rồi ta nhận ra được rằng, có đến hai yếu tố quan trọng tạo nên sự trường tồn của vọng cổ theo thời gian chính là “ca vương” Út Trà Ôn và “viết vương” vọng cổ Viễn Châu. Nghệ sĩ Út Trà Ôn đạt được danh hiệu Đệ nhất danh ca vọng cổ thông qua cuộc bầu chọn của khán thính giả và báo chí vào năm 1956 và vào năm sau đó, ông lại đạt danh hiệu này lần thứ II trong sự nghiệp của mình.
Út Trà Ôn – Từ một cậu bé nhỏ mù chữ chăn trâu nơi miệt vườn Trà Ôn xa xôi, có năng khiếu ca hát đã tự học vươn lên, lại đột ngột xuất hiện nơi Sài Thành phồn hoa và làm dậy sóng nên nghệ thuật sân khấu thời đó. Cuộc đời và sự nghiệp của Út Trà Ôn đẹp như bức tranh vẽ, trở thành hình ảnh tiêu biểu về ý chí vươn lên của một tài năng được ẩn sâu trong ruộng đồng, một bước đi lên đỉnh cao nghệ thuật cổ truyền Nam bộ thế kỷ XX.
Giọng ca thiên phú
NSND Út Trà Ôn tâm sự, tất cả những gì ông có ở hiện tại đều nhờ có ông trời thương nên ban cho mọi thứ, và nhờ cả vào gia đình, quê hương sinh thành cùng với đam mê ca hát vô bờ bến của bản thân.
Út Trà Ôn tên thật là Nguyễn Thành Út, tên thường gọi trong gia đình là Mười Út, bởi ông là người con thứ 10 cũng là con út nhỏ trong gia đình. Ông sinh năm 1919, tại ấp Đông Phú, làng Đông Hậu, quận Trà Ôn, xưa thuộc tỉnh Cần Thơ, nay thuộc tỉnh Vĩnh Long. Khi con bé, chỉ mới 16 tuổi nhưng thanh niên Mười Út đã có niềm đam mê vô tận với nghệ thuật sân khấu cải lương, ông chuyên tâm học hát tại quê làng – Quê hương ông cũng là một vùng đất nổi tiếng với bộ môn nghệ thuật này. Năm 1937, Mười Út được bạn bè rủ rê lên Sài Gòn chơi và vào nhà hàng Đức Thành Hưng để ca hát với nhau. Biết hãng rượu Dubonnet thường xuyên tổ chức những cuộc thi tuyển chọn giọng ca hay nên Mười Út cũng đăng ký thi thử và trúng tuyển. Nhưng do chưa có sự đồng ý của gia đình nên Mười Út chỉ có thể ở lại một thời gian ngắn rồi quay trở về quê hương Trà Ôn.
Sau đó, một mối duyên khác nhanh chóng đến với ông, khi gánh hát Tiến Hóa của ông bầu nổi tiếng Trúc Viên – tức Trương Gia Kỳ Sanh có dịp từ Sa Đéc sang Trà Ôn biểu diễn, Mười Út đã xin đầu quân nhưng lại bị chủ đoàn từ chối vì hình tượng anh nông dân quê mùa thấp lùn. Nhưng hôm sau thì ông lại được nhận ngay vào đoàn khi vô tình đến gánh hát chơi và ca thử vài bản cùng nghệ sĩ trong đoàn đờn. Cũng từ đây mà Mười Út bước chân vào con đường ca hát chuyên nghiệp. Nhưng rồi ông lại được người quen giới thiệu với Đài phát thanh Sài Gòn và từ đó chính thức có nghệ danh Út Trà Ôn. Giọng ca truyền cảm, ấm áp, chân thành, đậm chất miền Tây Nam Bộ của ông được giới thiệu trên làn sóng điện đã nhanh chóng được đông đảo thính giả yêu chuộng. Bản vọng cổ đầu tiên ông ca trên đài là bản: “Thức trót canh thâu”. Với niềm đam mê nghệ thuật và khả năng ca diễn xuất sắc, Út Trà Ôn thường xuyên góp tiếng hát cho Đài phát thanh, thu âm cho các hãng băng đĩa. Đặc biệt, với giọng ca đặc biệt của mình, ông đã góp phần nâng cao uy tín cho hãng đĩa ASIA với bài vọng cổ “Tôn Tẩn giả điên” gồm có 20 câu, là một sáng tác của vị Yết – Ma (một vị tu sĩ Phật giáo).
Từ năm 1942, ông lần lượt biểu diễn cho các gánh hát cải lương như: Hề Lập, Thanh Long, Tiến Hóa, Mộng Vân, Sao Mai, Thanh Minh…Ở gánh hát Mộng Vân của soạn giả tài ba Mộng Vân, ông được đóng kéo chính cho những vở diễn như: “Ba ngọn đèn xanh”, “Triều Tiên vong quốc sử”, “Đêm tơ vương”……Con đường ca hát của ông lên như diều gặp gió, đến năm 1954 từ ông tự mình lập nên gánh hát Kim Thanh và đây cũng là lần đầu tiên ông làm bầu 1 đại bang danh tiếng lừng lẫy lúc bấy giờ và cho đến ngày nay vẫn còn nhiều nghệ sĩ cao tuổi nhắc đến. Lúc ấy, đại bang này có nhiều nghệ sĩ tên tuổi lớn ví dụ như: Thanh Tao, Kim Chưởng, Thuý Nga cùng làm giám đốc.
Đến năm 1960, Út Trà Ôn đã được vinh danh thành “Đệ nhất danh ca miền Nam” trong cuộc trưng cầu ý kiến khán giả trên nhật báo Tiếng Dội. Bên cạnh đó, ông còn cộng tác với đoàn Thủ Đô (chủ nhân của đoàn này là ông Phan Văn Bản và đồng thời là chủ nhân của hãng dĩa Hoành Sơn). Thêm hai năm sau thì Út Trà Ôn lại cùng người bạn thân của mình là nghệ sĩ Hoàng Giang lập gánh Thống Nhứt, rồi cộng tác với các đoàn như: Dạ Lý Hương, Thái Dương, Quốc Thanh, Hương Dạ Thảo, Phương Bình, Thanh Hải, Tân Hoa Lan, Kim Chung…
Nghệ sĩ đa năng, đa tình
Đóng cả hàng trăm vai diễn cải lương, nhưng với Út Trà Ôn thì vai “Ông Cò quận 9” trong vở “Tuyệt tình ca” vẫn khiến ông tâm đắc nhất và để lại nhiều ấn tượng nhất trong lòng khán giả. Đây là tác phẩm của hai soạn giả nổi tiếng Hà Triều – Hoa Phượng, còn vai diễn trên chính là viết riêng cho Út Trà Ôn. Cũng giống như “vua soạn lời vọng cổ” Viễn Châu đã viết riêng tác phẩm “Tình anh bán chiếu” cùng hàng trăm bản vọng cổ khác cho riêng Út Trà Ôn.
Út Trà Ôn là một người nghệ sĩ có niềm đam mê rất mãnh liệt với nghệ thuật cải lương, ông vừa đa năng lại không hề kén chọn vai diễn. Đã từng có đôi lời tâm sự thế này: “Loại vai nào tôi cũng diễn, miễn là nhân vật đó có kịch tính, có số phận éo le, gay cấn, từ vai mùi tới vai độc, vai lão, vai hề. Trong tuồng cải lương San hậu, tôi làm hề, với vai Út Cà Lăm khá thành công. Còn tuồng Lãnh Cầu Bông tôi thủ vai Hùng Đôla trùm du đãng. Tôi có cô người yêu, sau khi được mời đi xem tuồng này, ghét nhân vật độc ác, nên cũng… ghét và “xù” tôi luôn”.
Út Trà Ôn là người có công lớn khi đưa bản vọng cổ phát triển một cách đỉnh cao và trở thành lối ca hoàn chỉnh như ngày nay. Vọng cổ vốn là nền tảng quan trọng của cải lương. Nếu nghệ sĩ Sáu Lầu là người khai mở bản “Dạ cổ hoài lang” nhịp 4 – nghệ sĩ Năm Nghĩa là người đầu tiên có công phổ biến rộng rãi bản ca cổ “Vì tiền lỗi đạo” với nhịp 8 thì nghệ sĩ Út Trà Ôn đã mang vọng cổ lên một đỉnh cao mới bằng tác phẩm “Tôn Tẩn giả điên” được viết bởi Yết Ma Hòa thượng với nhịp 16, tăng gấp đôi so với nhịp 8 của nghệ sĩ Năm Nghĩa.
Thành công trong sự nghiệp vọng cổ đã mang đến cho Út Trà Ôn cả tiền tài lẫn danh vọng, nên chẳng thể nào thiếu đi những mối tình nghệ sĩ đầy lãng mạn. Ông “Hoàng đế vọng cổ” Út Trà Ôn được biết đến không chỉ là người nghệ sĩ với chất giọng ấm và ngọt, mà còn là một người nghệ sĩ rất đa tình. Không chỉ được những người đẹp trong giới nghệ thuật sân khấu đem lòng yêu thương, mà cả những quý cô xinh đẹp lại giàu có những say ông như điếu đổ. Trong đó, nổi tiếng là mối quan hệ đồn đoán cha nuôi – con nuôi giữa Út Trà Ôn và Ngọc Bích.
Ngọc Bích xuất thân là một nữ tài năng nhí, nhà nghèo sống tận miền Tây nhưng nhờ cơ duyên nên được vợ chồng Út Trà Ôn nhận làm con nuôi và hết lòng nâng đỡ để trở thành một nữ danh ca tài năng, thậm chí cô còn đoạt giải Thanh Tâm danh giá vào năm 1967. Nhờ sự giúp đỡ hết lòng của cha nuôi mà nhanh chóng Út Trà Ôn – Ngọc Bích trở thành cặp đôi diễn xuất ăn ý nổi tiếng của thập niên 1960 – 1970 trên sân khấu cải lương miền Nam. Ở thời điểm đó, Út Trà Ôn lớn hơn Ngọc Bích đến tận 28 tuổi.
Dù đầu quân cho bất kỳ đoàn nào, diễn vở nào thì Út Trà Ôn cũng đề nghị là chỉ diễn chung với “con nuôi” Ngọc Bích, bên cạnh đó, ông còn không cho cô đóng cặp với bất kỳ kép nào khác ngoài mình. Câu chuyện tình đầy suy đoán này càng thêm được chứng thực trước mắt công chúng khi đoàn Thanh Minh – Thanh Nga sang Pháp biểu diễn năm 1968, Út Trà Ôn đã mang theo Ngọc Bích đi cùng và buộc bà chủ đoàn là Bầu Thơ phải sắp xếp để họ được ở chung phòng. Nhưng do lúc đó, giá phòng quá đắt đỏ nên cả đoàn chia ra làm hai, những diễn viên nam sẽ ở chung một phòng và những diễn viên nữ sẽ được sắp xếp chung môt phòng.
May mắn là Út Trà Ôn có một người vợ hiểu biết lại thần tượng chồng nên chẳng bao giờ cô biểu hiện bản thân ghen tuông, tất cả chỉ biết kìm nén để cố gắng gìn giữ hạnh phúc gia đình và bảo vệ uy danh cho chồng. Chắc vì nguyên do này mà Út Trà Ôn vẫn luôn tôn trọng vợ mình, chỉ duy nhất một dòng con với bà gồm ba trai – ba gái nhưng chỉ có duy nhất cô con gái Bích Phượng là theo nghiệp ca hát của cha, khiến ông rất đỗi tự hào.