Sài Gòn đã có trên 300 năm tuổi, ban đầu chỉ là vùng đất rộng vẻn vẹn 1km² khu chợ lớn, nhưng đến nay Sài Gòn như “lột xác” hoàn toàn. Sài Gòn với ánh đèn xa hoa, những tuyến đường cao tốc, những tòa nhà chọc trời mọc lên ngày một nhiều. Nhưng ít người biết đến,Sài Gòn vẫn vẹn nguyên và giữ lại những kiến trúc, cũng như rất nhiều kỷ niệm về “cái cũ nhất và xưa nhất” trên mảnh đất phồn hoa đô thị ngày nay.
Lê quý đôn – Ngôi trường cổ nhất
Trường Lê Quý Đôn được xem là ngôi trường cổ nhất tại Sài Gòn. Ngôi trường này được xây dựng vào năm 1874 và hoàn tất vào năm 1877, do người Pháp quản lý. Ban đầu trường có tên là Collège Indigène (Trung Học Bản Xứ), rồi sau đó được đổi lại là Collège Chasseluop Laubat hay lấy tên Jean Jacques Rousseau vào năm 1854. Đến năm 1967, trường được trao trả lại cho người Việt quản lý và mang tên Trung Tâm giáo dục Lê Quý Đôn. Từ năm 1975 đến nay trường được biết đến với tên gọi trường Trung học phổ thông Lê Quý Đôn. Dù đã qua hơn thế kỷ, nhưng trường vẫn giữ nguyên kiến trúc ban đầu.
Khuôn viên nguyên thủy của trường gồm cả diện tích của hai trường PTCS Lê Quý Đôn và PTTH Lê Quý Đôn, có hai cổng chính: một quay ra đường Nguyễn Thị Minh Khai (Hồng Thập Tự cũ) và một hướng về Võ Văn Tần (Trần Quý Cáp cũ). Rất nhiều cựu học sinh của trường đã trở thành những nhân vật nổi tiếng như nhà trí thức Cao Triều Phát, nhà cách mạng Nguyễn An Ninh, giáo sư Trần Văn Giàu, nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển…
Bảo tàng lâu năm nhất
Là Nhà Bảo tàng Lịch sử Việt Nam nằm trong khuôn viên Thảo Cầm Viên ngày nay. Ngày 24.11.1927, người Pháp cho xây dựng Viện Bảo tàng Blanchard De La Brosse trong khuôn viên Sở Thú theo thiết kế của kiến trúc sư Delaval, với kiểu kiến trúc độc đáo hơi giống tháp cung điện mùa hè Bắc Kinh. Đến năm 1956, chính quyền Sài Gòn đổi tên thành Viện Bảo tàng quốc gia Sài Gòn, trưng bày mỹ thuật của Việt Nam, Chàm, Khmer, Trung Quốc, Nhật Bản và các sắc tộc thiểu số. Năm 1970, bảo tàng được xây dựng mở rộng thêm phần phía sau một dãy nhà hình chữ U do Kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng thiết kế. Năm 1979, Viện bảo tàng lại được đổi tên thành Bảo tàng Lịch sử Việt Nam và tồn tại đến ngày nay, với 15 phòng trưng bày nhiều hiện vật cổ, phản ánh nền văn hóa của đại gia đình dân tộc VN suốt 4.000 năm dựng nước và giữ nước. Ngoài ra, còn có 6 phòng trưng bày chuyên đề giới thiệu các giai đoạn lịch sử văn hóa ở miền Nam.
Bệnh viện cổ nhất
Bệnh viện Chợ Quán là bệnh viện cổ nhất tại Sài Gòn, được xây dựng năm 1826 do một số nhà hảo tâm đóng góp, sau đó hiến cho nhà nước. Năm 1954-1957 giao cho Quân đội gọi là Viện bài lao Ngô Quyền. Năm 1974, đổi thành Trung tâm Y tế Hàn Việt có 522 giường. Tháng 9/1975, mang tên Bệnh viện Chợ Quán. Đến ngày 5/9/1989 chuyển thành Trung tâm Bệnh Nhiệt đới. Hiện nay có 610 Cán bộ-Công nhân viên và 550 giường bệnh.
Nhà hát cổ nhất
Nhà hát thành phố do kiến trúc sư người Pháp xây dựng hoàn tất vào ngày 17/1/1900 là nhà hát cổ nhất tại Sài Gòn. Các phù điêu bên trong được một họa sĩ tên tuổi ở Pháp vẽ giống như mẫu của các nhà hát ở Pháp cuối thế kỷ XIX. Nhà hát là nơi trình diễn ca nhạc kịch cho Pháp kiều xem.
Năm 1956, Nhà hát được dùng làm trụ sở Quốc hội, sau đó là Hạ nghị viện của VNCH. Đến tháng 5/1975 trở lại thành Nhà hát thành phố với 750 chỗ ngồi. Vào năm 1998, kỷ niệm 300 năm Sài Gòn, toàn bộ phần kiến trúc bên ngoài Nhà hát được phục chế lại như nguyên mẫu ban đầu.
Nhà máy điện xưa nhất
Được xây dựng năm 1896, Nhà máy điện Chợ Quán xưa nhất với máy phát điện chạy bằng hơi nước có 5 lò hơi với 150m2, cung cấp dòng điện 3 pha, công suất chưa tới 120MW. Máy phát điện chính công suất 1000A/h. Hiện nay, nhà máy đã được trang bị hiện đại với 7 máy phát điện, hòa với lưới điện quốc gia cung ứng phần quan trọng cho lưới điện thành phố. Nhà máy toạ lạc tại số 8 Bến Hàm Tử (nay là đường Võ Văn Kiệt), quận 5.
Công viên lâu đời nhất
Thảo Cầm Viên là công viên lâu đời nhất tại Sài Gòn. Nơi đây do người Pháp xây dựng năm 1864, nhà thực vật học nổi tiếng người Pháp Louis Pierre làm giám đốc đầu tiên. Mục đích xây dựng Thảo Cầm Viên để ươm cây giống trồng dọc các đại lộ Sài Gòn, đồng thời là nơi nuôi trồng những động thực vật vùng nhiệt đới mà các Thảo Cầm Viên của Pháp chưa có.
Năm 1865, chính phủ Nhật đã hỗ trợ khoảng 900 giống cây quý như: Chizgnamat, Goyamtz, Acamatz, Coramatz, Kayanoki, Kayamaki, Enoki, Maiki, Asoumaro, Sengni, Momi, Cashi, Kiaki, Inoki… Động vật của Thảo Cầm Viên khá phong phú như: gà lôi, sếu, cu gáy, hồng hoàng, công, hưu, nai, cọp, khỉ, chồn hương, tắc kè, rùa, cọp xám, đóm đen, gà lôi xanh, chim cú lợn…
Khách sạn cổ nhất
Khách sạn Continental tọa lạc tại 132-134 Tự Do (nay là Đồng Khởi), được xây dựng năm 1880 do Kiến trúc sư người Pháp thiết kế, tên khách sạn có ngay từ những ngày đầu. Sau 1975, khách sạn bị đổi tên thành Hải Âu. Đến năm 1989, khách sạn được nâng cấp, chỉnh trang và lấy lại tên cũ Continental có diện tích 3430m2, cao 3 tầng, nơi đây đã từng đón tiếp các vị tổng thống, thống đốc, nhà văn, người mẫu nổi tiếng. Ngày nay, khách sạn Continental là một trong những khách sạn đạt tiêu chuẩn quốc tế và là khách sạn lâu đời nhất tại thành phố phồn hoa Sài Gòn.
Nhà thờ xưa nhất
Nhà thờ Chợ Quán tọa lạc tại số 20 Trần Bình Trọng, P.2, Q.5 xây dựng từ năm 1674 và là nhà thờ cổ nhất ở Sài Gòn nói riêng và miền Nam nói chung. Ngôi thánh đường nằm ở vị trí trung tâm, có kiến trúc kiểu phương Tây, lợp ngói đỏ, có thể chứa khoảng 1000 người.
Ngoài việc sinh hoạt tôn giáo, Họ đạo Chợ Quán tích cực tham gia công tác xã hội giúp đỡ người nghèo. Trải qua hơn 3 thế kỷ Nhà thờ Chợ Quán đã được trùng tu nhiều lần. Hiện nay, nơi đây có phòng khám và phát thuốc từ thiện dưới quyền quản lý của Hội Chữ thập đỏ Quận 5.
Ngôi chùa cổ nhất
Chùa cổ xưa nhất trong các chùa ở Sài Gòn là Huê Nghiêm Cổ Tự. Đây là ngôi chùa có cảnh trí đẹp tọa lạc ở 20/8 Đặng Văn Bi, Thủ Đức. Chùa được thành lập năm 1721 do Tổ Thiệt Thùy (Tánh Tường) khai sáng. Tên chùa lấy từ tên bộ kinh Hoa Nghiêm. Nhưng đây là ngôi chùa cổ nhất Sài Gòn, nên sau này được gọi là Huê Nghiêm Cổ Tự.
Vào những ngày đầu là một ngôi chùa nhỏ được xây cất trên vùng đất thấp cách địa thế chùa hiện nay khoảng 100m. Sau đó, Phật tử Nguyễn Thị Hiên – pháp danh Liễu Đạo hiến đất để xây lại ngôi chùa rộng rãi khang trang như hiện nay. Qua nhiều lần trùng tu vào các năm 1960, 1969, 1990 mặt tiền chùa ngày nay mang dáng vẻ kiến trúc của chùa hiện đại nhưng các gian phía trong vẫn giữ nguyên kiến trúc cổ truyền, mái gian mặt tiền được cấu trúc gồm 3 lớp, nhỏ dần về phía trên.
Các đường gờ mái chạy dài xuống cuối đầu đăng đều trang trí bằng hoa văn hình cánh sen đối xứng, giữa là hình bánh xe luân pháp, đặt trên hoa sen. Mái lợp ngói ống màu đỏ, đường viền mái ngói màu xanh. Vườn chùa có nhiều cây xanh bóng mát, có 9 ngôi tháp cổ với nhiều kiểu dáng khác nhau như những cánh sen vươn lên. Những hàng cột gỗ trong chùa được khắc nổi các câu đối bằng chữ Hán màu đen kết hợp với việc chạm khắc mô típ “long ẩn vân” dùng trang trí.
Chùa Huê Nghiêm là một di tích Phật giáo quan trọng, là nơi dừng chân, sống đạo và hành đạo của nhiều vị danh tăng uyên thâm Phật pháp, có đạo hạnh và có đạo đức. Chùa cũng là bằng chứng về trình độ kiến trúc và phong tục tập quán của người Việt trên vùng đất mới khai phá, mở ra nền văn minh trên vùng đất hoang sơ.
Ngôi đình xưa nhất
Đình Thông Tây Hội là một trong những ngôi đình cổ nhất của đất Sài Gòn – Gia Định xưa và xưa nhất Nam Bộ. Được xây dựng vào khoảng năm 1679, là chứng tích còn nguyên vẹn nhất của thời kỳ dân Ngũ Quảng kéo vào khai khẩn vùng Gò đất có nhiều cây Vắp (từ đó trở thành tên địa phương là Gò Vấp). Đình lúc đầu là của thôn Hạnh Thông – thôn khởi nguyên của Gò Vấp – sau đổi thành Thông Tây Hội (do sự sáp nhập của thôn Hạnh Thông Tây (thôn Mới) và thôn An Hội).
Tại đình Thông Tây Hội có vị Thành Hoàng rất độc đáo. Hai vị thần thờ ở đình là hai hoàng tử con vua Lý Thái Tổ, do tranh ngôi với thái tử Vũ Đức( Đông Chinh Vương và Dục Thánh Vương) nên bị đày đi khai hoang ở vùng cực Nam tổ quốc và trở thành “Thủy tổ khai hoang” trong lịch sử Việt Nam. Ngôi đình còn giữ được khá nguyên vẹn về quy mô và kiến trúc, kết cấu, với những chạm khắc đặc trưng Nam bộ. Ngày nay Đình Thông Tây Hội tọa lạc tại phường 11, quận Gò Vấp.
Ngôi nhà xưa nhất
Ngôi nhà có tuổi thọ lâu đời nhất tại Sài Gòn là ngôi nhà của Linh Mục Đa Bá Lộc. Đây là ngôi nhà cổ nằm trong khuôn viên Toà Tổng Giám Mục Sài Gòn -180 Nguyễn Đình Chiểu, P.6, Q.3. Năm 1790, Vua Gia Long cho cất ngôi nhà này ở gần Rạch Thị Nghè làm nơi ở cho Linh Mục Bá Đa Lộc và làm nơi dạy học cho Hoàng tử Cảnh. Ngôi nhà được xây dựng bên bờ sông Thị Nghè ( Thảo Cầm Viên bây giờ).
Năm 1799, Bá Đa Lộc qua đời, ngôi nhà được giao cho linh mục khác. Vì chính sách cấm đạo của triều đình Huế, từ năm 1811 đến năm 1864 ngôi nhà này bị đóng cửa. Sau khi vua Tự Đức ký hòa ước với Pháp, ngôi nhà được trao lại cho Tòa Giám Mục và được di chuyển về vị trí đường Alexandre de Rhodes hiện nay. Đến năm 1900 Tòa Giám Mục được xây cất tại 180 đường Richaud (nay là đường Nguyễn Đình Chiểu) thì ngôi nhà gỗ lại được dời về đây làm nhà thờ của Tòa Giám Mục.
Ngôi nhà có thiết kế 3 gian 2 chái, lợp ngói âm dương, sườn, cột bằng gỗ, khung cửa và các khung thờ đều được chạm trỗ công phu hình hoa, lá, chim thú, hoa văn. Trong các di vật còn lại của ngôi nhà có một di vật có giá trị lịch sử lớn, đó là đôi liễn gỗ có tám chữ triện khảm xà cừ là tám chữ vua Gia Long ban tặng giám mục Đá Ba Lộc, một bên là “Tứ Kỳ Thịnh Hy”, một bên là “Thần Chi Cách Tư”.
Nhằm giữ lại những gì có thể giữ lại được, năm 1980 ngôi nhà được tu sửa nhưng có tính chất vá víu. Trải qua hai thế kỷ ngôi nhà không giữ được nguyên trạng nhưng đây là một di tích kiến trúc mang dấu ấn lịch sử, tôn giáo và văn hóa nghệ thuật. Đây là một tài sản có giá trị mà các bậc tiền nhân đã để lại cho chúng ta, không chỉ là truyền thống – bản sắc dân tộc mà còn là bộ mặt quá khứ mang tính văn hóa kiến trúc, một khía cạnh văn minh tại một vùng đất mới mọc lên từ đầm lầy, kênh rạch.
Cây cầu lâu năm nhất
Cây cầu lâu năm nhất tại Sài Gòn là cầu Mống (nối quận 1 với quận 4). Nhưng cây cầu này lại không có hồ sơ lưu trữ, nên khó xác định độ tuổi chính xác. Hiện tại TP có nhiều người nhất trí cho rằng có một cây cầu lâu năm nhất hiện còn tồn tại, đó là Cầu Sơn. Cầu Sơn được xây dựng từ cuối thế kỷ 18 dưới thời nhà Nguyễn. Trước đây vùng này chuyên sống bằng nghề trồng cây sơn lấy nhựa cung cấp cho nhu cầu của nhà nước phong kiến đương thời, nên cầu khi được xây dựng cũng mang luôn tên cầu Sơn. Cầu Sơn dài 19m, rộng 11m và mỗi bên lề rộng 0,5m. Hiện cầu Sơn thuộc ranh giới hai phường 25 và 26 quận Bình Thạnh nằm trên đường Xô Viết Nghệ Tĩnh.
