Trước năm 1975, cả Sài Gòn và Nam kỳ Lục Tỉnh đều xuất hiện rất nhiều tài nữ, họ hội đủ các sắc và tài, trở thành giai thoại lúc bấy giờ. Nhưng điều kỳ lạ là những danh xưng như “Hoa hậu Việt Nam” lại rất ít được nhắc đến và hầu như không chiếm được nổi bật so với người đẹp Đặng Tuyết Mai (Vợ của tướng Nguyễn Cao Kỳ) hay diễn viên nữ Thẩm Thúy Hằng.
Giai thoại về Hoa hậu Việt nam đầu tiên – Bà Công Thị Nghĩa thường được gọi với cái tên quen thuộc là Hoa Hậu Thu Trang lại ít được kể lại.
Hành trình từ văn sĩ trở thành hoa hậu
Công Thị Nghĩa(1932) hay còn được biết đến là Hoa hậu Thu Trang, bà là một điệp viên, nhà báo và là Hoa hậu đầu tiên của Việt Nam.
Bà Công Thị Nghĩa, vốn có dòng dõi họ Ông nhưng vua tự Đức bị đổi sang họ Công. Tổ tiên là Ông Nghĩa Đạt, làm quan dưới triều Lê Thánh Tông, và hiện vẫn còn bia mộ trong Văn miếu Quốc Tử Giams. Bà sinh ra năm 1932,trong một gia đình tiểu tư sản, góc làng hoa Ngọc Hà, Hà Nội có một em trai và một em gái. Năm bà lên 10, cha được điều vào vào Sài Gòn làm việc nên bag và gia đình cũng theo cha vào Nam, sau đó định cư lại tại Sài Gòn.
Ngay từ thời con gái, Công Thị Nghĩa đã có niềm đam mê viết văn, viết báo và tham gia nghiên cứu sử dụng, khi ấy mọi người biết đến bà với bút danh Thu Trang.
Đến năm 1950, khi tròn 20 tuổi bà tham gia vào tổ chức Việt Minh với nhiệm vụ làm điệp báo trong nội thành Sài Gòn- Gia Định với bí danh Tư Nghĩa Thời gian đó, bà thường nhiều lần bí mật liên lạc lên vùng Bến Cát, Tân Uyên dự huấn luyện về công tác nội thành. Nhưng đến tháng 7 năm 1952, bà bị mật thám của Pháp phát hiện và bắt giam tại bót Catinat (nay là Sở Văn Hóa, Thể Thao và Du lịch TP HCM, tại đường Đồng Khởi, quận 1) giam cùng nhiều chính trị phạm. Trong Hồi ký của mình, bà gọi nơi đây là “ngục trần gian” với đủ các loại hình tra tấn. Sau một thời gian thụ án ở này, bà bị chuyển qua Khám Sơn – Sài Gòn (nay là Thư viện tổng hợp TP HCM ngụ tại đường Lý Tự Trọng, quận 1). Nhờ luật sư Nguyễn Hữu Thọ đã tranh cãi thành công trong phiên tòa tháng 6 năm 1953 mà bà và bà Nguyễn Thị Châu Sa (nguyên phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình), bà Đỗ Duy Liên (tức bà Tư Duy Liên, bà từng là Phó chủ tịch UBND TP HCM) được giải thoát khỏi đây.
Thoát khỏi ngục tù, bà tiếp tục vừa viết báo, vừa làm thư ký tòa soạn cho các báo như: Công Dân, Phụ Nữ, Sài Gòn Mới, Lẽ Sống,… dưới bút danh Thu Trang
Năm 1955, chính quyền Ngô Đình Diệm nhân dịp lễ kỷ niệm Hai Bà Trưng, Bộ Thông tin và Bộ xã hội đã tổ chức cuộc thi tìm kiếm hoa hậu tại Sài Gòn. Do trước đây trong nước chưa từng có cuộc thi người đẹp nào mang tên thi hoa hậu, nên đây là cuộc thi hoa hậu đầu tiên ở Việt Nam. Với vai trò là ký giả đưa tin về cuộc thi, trong một lần phỏng vấn thành phần ban giám khảo để lấy thông tin, vài người quen biết trong ban tổ chức khuyên Thu Trang “Cô đẹp như vậy, nên đăng ký tham gia cuộc thi này”. Khi ấy với tinh thần tham gia và đăng ký “cho vui” thì Thu Trang đã thực sự đăng ký với thông tin: chiều cao 1m61, số đo 3 vòng 86-62-88 và nặng 53kg. Cuộc thi diễn ra vào ngày 20 tháng 2 năm 1955 tại rạp Lido Chợ Lớn – một rạp hát lớn nhất Sài gòn lúc bấy giờ- với sức chứa cả ngàn người. Đa phần các thí sinh tham gia là người sống tại Sài Gòn và các tỉnh miền nam. Số tiền bán vé cuộc thi được thông báo ủng hộ Uỷ ban Chẩn tế Xã Hội- một cơ quan từ thiện của chính quyền Việt Nam Cộng Hòa. Và điều bất ngờ là tại cuộc thi đó, Thu trang đoạt vương miện và đăng quang ngôi vị hoa hậu Việt nam đầu tiên. Cùng với đó là Á hậu 1 thuộc về cô Nguyễn Thị Ninh, người Hà Nội dư cư vào Nam, Á hậu 2 là cô Ngô yên Thu, người Cần Thơ.
Phần thưởng mà Thu Trang khi ấy đạt được sau khi đăng quang Hoa hậu Việt Nam là ngoài một chiếc kiềng vàng, nước hoa, mỹ phẩm của các hãng thời trang danh tiếng còn có một chiếc mô tô Lambretta. Lambretta thời điểm đó là dòng xe hai bánh cao cấp nhất. Vì chiếc xe này, Thu Trang còn được nhiều người gọi đùa với biệt danh “Hoa Hậu Lambretta”.
Sau khi đăng quang hoa hậu, cuộc đời Thu Trang như bước sang trang mới. Bà tham gia vào diễn xuất và trở thành một trong những diễn viên nổi tiếng ở Sài Gòn thời điểm ấy. Năm 1956, bà góp mặt trong thành công của một số bộ phim như: “Chúng tôi muốn sống” (đạo diễn Vĩnh Noãn)- bộ phim đầu tay của bà hay phim “Lục Vân Tiên” (đạo diễn Tống Văn Hạp),… Lần hợp tác trong phim cùng đạo diễn Tống Văn Hạp là khởi đầu cho mối tình không lối thoát của bà và Tông Văn Hạp.
Mối tình không lối thoát cùng đạo diễn Tống Văn Hạp
Năm 1957, Thu Trang và đạo diễn Tống Văn Hạp sang Nhật để làm hậu kỳ cho phim Lục Vân Tiên và cũng là tham gia Đại hội Điện Ảnh Châu Á được tổ chức tại Nhật Bản. Tại chuyến ấy, bà phát sinh tình cảm cùng người đạo diễn vốn đã có vợ và con, không những thế, khi ấy Thu Trang còn phát hiện mình mang thai trong tháng đầu tại Tokyo. Trong Hồi ký của mình, bà đã viết lại tâm sự của mình về mối tình không lối thoát này, bà viết “Tới tuổi 25 tôi mới thành đàn bà trong hoàn cảnh bi thảm. Bị đưa vào những tình huống mà tôi cảm nhận là mình đã không thể tránh. Khi người đàn ông đam mê, nên dễ bị say trong nỗi cuồng điên man dại? Hay chính tôi là một đối tượng có những nét gì khó gần, quá giữ gìn càng gây kích thích trong sự phải chiếm đoạt? Phải chinh phục do tự ái của đàn ông tính, pha lẫn với ít nhiều tưởng tượng là tình yêu? (…) Ngang trái thay, tôi đã không biết abc gì trên phương diện tình dục. Tôi có thai ngay trong tháng đầu tại Tokyo (…) Chúng tôi đã sống trong thảm cảnh kế tiếp khi về tới Sài Gòn cuối năm 1957. Thật là cả một cơn giông bão phũ phàng đổ ập xuống tôi khi vừa bắt đầu làm mẹ. Xã hội Việt Nam thời ấy chưa có chút vị tha nào cho những sự kiện như vậy”.
Và như chính lời thổ lộ của bà, cuối năm 1957 khi về lại sài Gòn, Thu trang hứng chịu rất nhiều sự chỉ trích từ phía dư luận. Mọi người lên án cuộc tình của bà và đạo diễn đã có vợ và con ấy. Bỏ qua mọi chỉ trích, với tình yêu của một người mẹ, bà vẫn lại cái thai và sinh ra. Bà vẫn cho con mang theo họ bố và với tên đầy đủ là Tống Ngọc Vân Tiên. Cái tên như một kỷ niệm cho mối tình ngắn ngủi và đầy tình yêu vị tha của bà. Và cả trong rất nhiều năm về sau, bà cũng không oán trách hay lên án trách cứ vị đạo diễn này bất cứ lời nào.
Sao chuyện ồn ào vì “không chồng mà có con” ấy, Thu Trang không những không mất sức quyến rũ của một mỹ nhân mà bà còn trở thành một giai thoại khi thi sĩ Bùi Giáng đắm say và mất ăn, mất ngủ.
Trong một bài thơ “mắt buồn” của Bùi Giáng được cho là viết về Thu Trang, với câu thơ cuối cùng là câu thơ tuyệt cú nhất “Còn hai con mắt, khóc một người con”. “Khóc một người con” là thương thay cho thân phận người phụ nữ có một con, nhiều người luôn đoán rằng đó là Bùi Giáng đang nói về Hoa hậu Thu Trang. Sau này, ý thơ của Bùi Giáng được Trịnh Công Sơn phổ thành ca khúc mang tên Con mắt còn lại.
Trang thơ của Bùi Giáng chưa dừng lại tại đó, năm 1962 trong tập thơ Mưa nguồn của mình, ông có viết một đoạn thơ như sau:
Không biết nữa trời tròn hay méo
Chỉ hôm nay là nhan sắc hôm nay
Anh ngó lên trời mây gió gửi nhau bay
Trời bên kia
Nhan sắc ở bên này.
Và một lần khi họa sĩ Bửu Ý công bó bài thơ mà do chính ông chép lại từ thơ của thi sĩ Bùi Giáng viết riêng với tự đề Thu Trang, bài thơ là những câu từ thấm đẫm sự tuyệt vọng và hờn trách của Bùi Giáng:
Trang của tờ giấy cũ
Của vầng tóc ban đầu
Trang của hồi vàng tụ
Về mệt mỏi mai sau
Anh nhớ em vô cùng
Đất sầu không xiết kể
Anh kêu gọi mông lung
Trang ồ, Trang rất tệ.
Trong hồi ký của mình, Thu Trang có về một cuộc gặp mặt lần sau cuối trước khi sang Pháp của bà và thi sĩ Bùi Giáng như sau: “Tôi hơi ngạc nhiên để ý anh nhìn xuống nền nhà đá hoa. Cả hai im lặng, tôi muốn nói một câu gì đó để cho có chuyện. Chưa kịp thì anh cúi xuống nhặt đôi dép màu xanh lá mạ của tôi đi trong nhà cạnh đó, anh nhặt lên và lẳng lặng mở tờ báo gói đôi dép. Rồi anh đứng lên: Tôi về!”.
Sang Pháp định cư và trở thành Tiến sĩ Sử học
Với đạo luật 10/59 của chính quyền Ngô Đình Diệm khi bắt đầu quá trình xét lại tội danh với tất cả những người đã tham gia cách mạng. Thu Trang quyết định rời Sài Gòn để tránh sự trả thù. Đến năm 1961, khi được tham gia sự kiện Tuần lễ phim ảnh tại Pháp, bà đã rời khỏi Sài Gòn và tìm cách định cư lại tại đây.
Đến pháp, Thu trang không tiếp tục con đường nghệ thuật nữa, bà không tham gia bất cứ hoạt động nghệ thuật hay phim ảnh nào. Mà thay vào đó, Thu Trang quay lại theo đuổi đam mê viết văn và nghiên cứu lịch sử, bà đã đăng ký khóa học chính quy để bắt đầu lại đam mê đó. Năm 1978, khi bảo vệ thành công đề tài “Những hoạt động của Phan Châu Trinh” bà trở thành Tiến sĩ sử học tại Đại học Paris VII. Vì nhiều lý do khác nhau mà trong suốt quá trình theo học, bà không tiết lộ thân phận hoa hậu Việt Nam của mình, chỉ một số rất ít người biết bà là hoa hậu đầu tiên của Việt Nam. Tại Pháp, bà tham gia viết sách nghiên cứu về quá trình hoạt động của nhiều nhà cách mạng. Các nghiên cứu của bà được xuất bản và dịch ra tiếng Việt. Sau này bà có về lại Việt Nam để tham gia giảng dạy tại nhiều trường đại học trong nước.
Trong thời gian theo học tại Pháp, bà đã kết hôn với một bác sĩ Nha khoa người Pháp tại Paris.